در آستانه نشست شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که روزهای ۱۳ تا ۱۷ سپتامبر (۲۲ تا ۲۶ شهریور) برگزار خواهد شد، بار دیگر توجه ها به برجام و همکاری تهران- آژانس معطوف شده است. به ویژه این که گزارش ماه گذشته و جدید آژانس به گمانه زنی ها را در پیوند با موضوعاتی چون وضعیت همکاری های تهران- آژانس، موانع موجود و نیز چشم انداز آن شدت داده است.
«رافائل گروسی» مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در تازه‌ترین گزارش‌های خود که روز سه‌شنبه ۱۶ شهریور رسانه ای شد؛ درباره برنامه هسته‌ای تهران تاکید کرد که فعالیت‌های آژانس در مقایسه با هر دوره دیگر از زمان حصول برجام در شش سال پیش به طور جدی ضعیف شده است. وی ادامه داد که نگرانی فزاینده‌ای نسبت به موضوعات مرتبط با سایت‌های اعلام نشده ایران دارد و تهران باید این مسائل را سریعا حل کند.
گزارش ماه قبل آژانس نیز به سانتریفیوژهای نسل جدید و ذخایر اورانیوم فلزی ارتباط می یافت و گروسی مدعی شده بود ایران یک آبشار جدید از سانتریفیوژ های پیشرفته برای غنی‌سازی اورانیوم تا سطح ۶۰ درصدی راه‌اندازی کرده است؛ موضوعی که ابتدا از خبرگزاری «رویترز» انتشار یافت. همچنین رویترز نوشت که اکنون ایران به غیر از آبشار ۱۶۴ تایی از سانتریفیوژهای نوع «آی‌آر۶»، یک آبشار جدید ۱۵۳ تایی از سانتریفیوژهای نوع «آی‌آر۴» در نطنز راه‌اندازی کرده است.
افزون بر مسایل مرتبط با آبشارها، در آن گزارش موضوع دیگری نیز به چشم می خورد و آن مساله افزایش غنا و ذخایر اورانیوم فلزی است. بر این اساس در گزارش آژانس بین‌المللی آمده بود که ایران ۲۰۰ گرم اورانیوم فلزی با غنای ۲۰ درصد تولید کرده است.
روز سه شنبه همزمان با انتشار گزارش جدید آژانس، دستگاه وزارت امور خارجه کشورمان و «کاظم غریب آبادی» به عنوان نماینده ایران در آژانس و نیز نماینده کشورمان نزد سازمان‌های بین‌المللی در وین به آن واکنش نشان داد و گفت: تمامی فعالیت‌ های هسته‌ای ایران، از جمله غنی سازی در سطوح مختلف و تولید فلز اورانیوم، در چارچوب حقوق هسته‌ای ایران تحت معاهده عدم اشاعه صورت می‌گیرد و کاملاً هم راستا با تعهدات پادمانی ایران انجام می‌شود.
ایران از سال ۱۳۹۲ که مذاکرات هسته ای کلید خورد تا سال ۱۳۹۸ و یکساله شدن خروج آمریکا از برجام، همکاری نزدیکی با آژانس داشت. در پیوند با همکاری نزدیک ایران با آژانس، چندی پیش خبرگزاری «بلومبرگ» نوشت به نسخه ای ۱۱۳ صفحه ای از یک گزارش آژانس که برای دیپلمات‌ ها فرستاده شده، دست یافته است؛ نسخه ای که اعلام می کند بازرسی‌ های سرزده در این سال به طور متوسط ماهانه سه بار صورت گرفته است. همچنین بر اساس این گزارش، آژانس تعداد بازرسان فعال در ایران را با ۶ درصد افزایش در آن سال به ۲۸۵ ناظر رساند.
بر پایه این گزارش، «این بازرسی‌ ها بر اساس ویژگی‌ هایی چون انتخاب تصادفی، غیرقابل پیش‌بینی بودن و دسترسی سریع، صورت می‌گیرد که تاثیر بازدارنده‌شان را در کشور های محل انجام بازرسی‌ ها تقویت می‌کند.» چندی پیش گروسی در مصاحبه با نشریه «اشپیگل» آلمان گفته بود که نهاد متبوع او در سال ۲۰۱۸ بیش از ۴۰۰ بازرسی در ایران انجام داده است.
اجرای تعهدات برجامی از سوی تهران یک طرف قضیه است و ضرورت پایبندی طرف های مقابل به تعهدات خود طرف دیگر آن. باوجود اجرای پروتکل الحاقی آن هم به صورت داوطلبانه از سوی ایران اما آمریکا به صورت یکجانبه از برجام خارج شد و اعضای اروپایی توافق هم گامی ملموس و عینی برای نجات برجام برنداشتند و تنها به حمایت های کلامی بسنده کردند.
از این رو جمهوری اسلامی ایران بر اساس مصوبات شورای عالی امنیت ملی چاره ای جز کاهش تعهدات خود نیافت و با استناد به بندهای ۲۶ و ۳۶ برجام از تعهدات خود در پنج گام کاست. بر پایه بندهای مذکور، در صورت پایبند نبودن طرف مقابل به تعهداتش، ایران حق دارد اجرای تعهدات خود را به شکل کلی یا جزیی متوقف کند.
در مورد همکاری های ایران و آژانس، ایران بعد از تصویب طرح «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از حقوق ملت ایران» در مجلس، اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی را متوقف کرد اما در چارچوب پادمانی همچنان با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همکاری می‌کند.
تهران و آژانس اواخر سال گذشته با یکدیگر به توافق دست یافتند؛ توافقی که عمر آن سه ماه تعیین شد و پس پایان یابی بی ثمر آن و لغو نشدن تحریم های ضدایرانی، برای یکماه دیگر تمدید شد ولی از آنجا که باز تغییری در تحریم ها ایجاد نشد، تهران تیرماه امسال از تمدید آن برای بار سوم اجتناب کرد.
صاحبنظران سیاسی معتقدند برخلاف دوره «یوکیا آمانو» مدیر کل قبلی و فقید آژانس، در دوره جدید این نهاد تحت تاثیر و نفوذ قدرت های غربی قرار دارد که ضمن نادیده گرفتن ۱۷ گزارش مثبت آمانو درباره همکاری سازنده تهران و تعهدگریزی طرف های غربی درصدد بزرگنمایی از فعالیت های هسته ای ایران است.
آژانس در حالی فعالیت های هسته ای ایران را تهدید برای جهان ارزیابی می کند که تهران همچنان در حال همکاری با این نهاد در چارچوب فعالیت های پادمانی است. آژانس اما در ارتباط با برخی دارندگان سلاح های هسته ای همچون رژیم صهیونیستی سکوت کرده است؛ رژیمی که ضمن برخورداری از بیش از ۲۰۰ کلاهک هسته ای، عضو ان.پی.تی نیست و حتی اجازه بازرسی نیز به بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی نمی دهد.
از نگاه ناظران، سیاسی کاری آژانس و پافشاری آمریکا بر تداوم تحریم به کاهش روز افزون همکاری های تهران و این سازمان منجر می شود. هر چه که این اختلافات تعمیق یابد، بازگشت پذیری آن هم دشوارتر خواهد بود. بنابراین انتظار می رود آمریکا از مهره آژانس برای پیشبرد سیاست های خود بهره نگیرد و آژانس نیز با حفظ استقلال به ماموریت خود ادامه دهد تا آسیب بیشتری متوجه برجام و نیز جایگاه این نهاد راستی آزما نباشد.
اینک در آستانه برگزاری نشست شورای حکام، گروسی باید به این نکته توجه داشته باشد که تعهدپذیری تهران و همکاری چندین ساله ایران با این نهاد به منزله تن دادن به مطالبات غیرمعقول و یک طرفه نیست. انتظار می رود آژانس به ماموریت و رسالت خود به درستی عمل کرده و در ارزیابی هایش گرفتار بازی سیاسی قدرت های بزرگ نشود.
در همین پیوند روز دوشنبه پانزدهم شهریورماه یعنی یک روز قبل از انتشار گزارش جدید آژانس، «سعید خطیب‌زاده» سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان در نشست خبری با خبرنگاران درباره برگزاری نشست آتی شورای حکام هشدار داد: اجلاس پیش‌روی شورای حکام، یک نشست عادی است. تاکید می‌کنم هیچ طرفی اشتباه محاسباتی نکند و به سمتی نرود که مذاکرات وین تحت تاثیر قرار بگیرد. همه باید توجه کنند استفاده سیاسی از بستر فنی آژانس، پاسخ متفاوتی را از تهران در پی خواهد داشت.